Βίος Πλάτωνος.
Η ζωή και το έργο του Πλάτωνα μέσα από τις πηγές.
Εισαγωγή
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε την βιογραφία του Πλάτωνα, σε μια προσπάθεια σύνθεσης των βιογραφικών πληροφοριών για την ζωή και την δράση του, μέσα από τις σωζόμενες πηγές. Μεγάλο μέρος του κειμένου αποτελεί σύνθεση έρευνας, άρθρων, δημοσιεύσεων και κειμένων άλλων ανθρώπων, με τον δικό μας κόπο να καταναλώνεται στον, κατά τον δυνατό, έλεγχο της εγκυρότητας και στην όσο το δυνατόν καλύτερη ροή και σύνθεση της ιστορίας χωρίς ασάφειες και ασυνέχειες της παρεχόμενης πληροφορίας.
Το ερευνητικό πεδίο της παρούσας μελέτης εξαντλήθηκε λοιπόν στην εύρεση των σωζόμενων ιστορικών πηγών, που περιλαμβάνουν στοιχεία για την ζωή και την δράση του μεγάλου φιλοσόφου. Αν και ο Πλάτων είναι ανάμεσα στους πλέον δημοφιλής και πολυδιαβασμένους φιλοσόφους, πολλά στοιχεία για την ζωή και το έργο του παραμένουν είτε άγνωστα, είτε κινούνται στην σφαίρα της φαντασίας. Με το παρόν άρθρο θέλουμε να ξεκαθαρίσουμε όλες αυτές τις ασάφειες, σκόπιμες η μη.
Πηγές βιογραφικών στοιχείων για τον Πλάτωνα
Στοιχεία για τη ζωή του Πλάτωνα μας παραδίδουν διάφορες αρχαίες πηγές, ξεκινώντας από τους ίδιους τους πλατωνικούς διαλόγους, χωρία των οποίων περιέχουν πληροφορίες για την ιστορία και τα πρόσωπα του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Σημαντικές πληροφορίες βρίσκουμε στην έβδομη πλατωνική επιστολή, η γνησιότητα της οποίας ωστόσο αμφισβητείται ακόμα από κάποιους. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε στιγμιότυπα της φιλοσοφικής κυρίως δραστηριότητας του Πλάτωνα, ενώ μεταγενέστεροι συγγραφείς όπως ο Κικέρων, ο Πλούταρχος, ο Αθήναιος, ο Στοβαίος κ.ά., αφηγούνται ιστορίες από την ζωή του φιλοσόφου. Ωστόσο, τα κείμενα αυτά δε συνιστούν βιογραφίες με την αυστηρή έννοια του όρου.
Οι πρώτες βιογραφίες του Πλάτωνα γράφτηκαν από τους ίδιους τους μαθητές του, μεταξύ άλλων του Σπεύσιππου, του Ξενοκράτη, του Φίλιππου Οπούντιου. Αυτές αποτέλεσαν τις βασικές πηγές των σωζόμενων βιογραφιών του Πλάτωνα, οι οποίες είναι με χρονολογική σειρά:
- του Φιλόδημου, Academicorum philosophorum index Herculanensis, 1ο αιώνα π.Χ.
- του Απουλήιου, De Platone et eius dogmate, 2ος αιώνα μ.Χ.,
- του Διογένη Λαέρτιου, Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, 3ο μ.Χ. αιώνα
- του Ολυμπιόδωρου του Νεότερου, Βίος Πλάτωνος, 6ος αιώνα μ.Χ.
- Ανώνυμου, Προλεγόμενα τῆς Πλάτωνος φιλοσοφίας, 6ος αιώνα μ.Χ.
- Λεξικό Σούδα, δύο λήμματα για τον Πλάτωνα, 10ος αιώνα μ.Χ.
Η πρώιμη μυθοποίηση του φιλοσόφου
Η μυθοπλαστική διάσταση της αρχαίας βιογραφίας συχνά καθιστά αδύνατη τη διάκριση ανάμεσα στη λογοτεχνική φαντασία και την ιστορική πραγματικότητα. Τα χαρακτηριστικά αυτά διαθέτουν και οι αρχαίες βιογραφίες του Πλάτωνα. Για παράδειγμα, σε όλους τους σωζόμενους βίους του Πλάτωνα, με εξαίρεση αυτήν του Φιλόδημου, η αρχή της οποίας έχει χαθεί, η γέννηση του φιλοσόφου παρουσιάζεται ως παρθενογένεση που οφείλεται στην παρέμβαση του θεού Απόλλωνα. Οι αρχαίοι βιογράφοι του Πλάτωνα περιγράφουν ακόμα και το τελευταίο όνειρο που είδε ο Πλάτων πριν πεθάνει. Τέτοια στοιχεία, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, περιέχονται σε όλες τις αρχαίες πλατωνικές βιογραφίες και πιστοποιούν την πρώιμη μυθοποίηση του φιλοσόφου.
Ο τρόπος μάλιστα που εκθέτουν την ζωή του μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάστηκε η ζωή σημαντικών προσώπων μυημένων στα αρχαία μυστήρια, όπως π.χ. του Απολλώνιου Τυανέα από τον Φιλόστρατο και του Πυθαγόρα από τον Ιάμβλιχο και τον Πορφύριο. Οι βιογραφίες αυτές είναι γραμμένες με συμβολικό τρόπο, όπου ένα από τα συμβολικά στοιχεία είναι αυτό της υποτιθέμενης “άσπιλης σύλληψής τους” που αναφέρεται στη “μυστική πνευματική γέννηση”, κατά τη διάρκεια του μυστηρίου της μύησης. Το σπήλαιο της γέννησης, το οποίο συναντούμε και στη γέννηση του Χριστού, είναι το άντρο της μύησης. Παρόμοια θαυμαστές ήταν οι γεννήσεις του Βούδα, του Ηρακλή, του Ζωροάστρη, του Λάο Τσε και άλλων.
Για τον Πλάτωνα ο Διογένης ο Λαέρτιος διασώζει μια παράδοση, η οποία έχει μεγάλη εσωτερική, συμβολική σημασία σύμφωνα με τα παραπάνω. Ότι δηλαδή η μητέρα του, Περικτιόνη, η οποία ήταν πολύ όμορφη, δεν συνέλαβε τον Πλάτωνα με τον άνδρα της, αλλά ήταν ήδη έγκυος, όταν παρουσιάστηκε ο Απόλλωνας στον Αρίστωνα και κατόπιν αυτός άφησε τη γυναίκα του ήσυχη μέχρι τη γέννηση του φιλόσοφου, ο οποίος γεννήθηκε την ημέρα κατά την οποία, σύμφωνα με τους Δηλίους, είχε γεννηθεί ο Απόλλωνας. Έτσι συνδέθηκε με το θεό των Μουσών, του οποίου θεωρούνταν απεσταλμένος. Παρόμοια δηλαδή με τον Πυθαγόρα, για τον οποίο ο Πορφύριος αναφέρει: Απόλλωνος αυτόν ιστορείν και Πυθαϊδος τω γόνω, λόγω δε Μνησάρχου φησίν Απολλώνιος, δηλαδή ο Πυθαγόρας ήταν απόγονος του Απόλλωνα και κατά πρόφαση μόνο του Μνήσαρχου. Αξίζει να αναφέρουμε ότι και για το Μ. Αλέξανδρο υπάρχει ο θρύλος ότι η σύλληψή του έγινε στα μυστήρια της Σαμοθράκης και ότι ήταν απεσταλμένος του Άμμωνα. Όλα αυτά τα πρόσωπα λοιπόν ήταν “θείες ενσαρκώσεις” στον ελληνικό χώρο και πολιτισμό, όπως κάτι ανάλογο συνέβη και σε άλλες χώρες και πολιτισμούς. Η παράδοση λοιπόν που διασώζει ο Λαέρτιος για τη γέννηση του φιλοσόφου είναι μια ένδειξη, μαζί με πολλές άλλες, για το ότι ο Πλάτωνας θεωρούταν ένας θείος απεσταλμένος στην εποχή του.
Η βασική κοινή δομή των βιογραφιών του Πλάτωνα
Η βασική κοινή δομή των βιογραφιών του Πλάτωνα περιλαμβάνει τα εξής:
1. Γέννηση του Πλάτωνα με την παρέμβαση του Απόλλωνα και καταγωγή αριστοκρατική. 2. Εκπαίδευση: γυμναστική, γραμματική, μουσική. 3. Νεότητα: ενασχόληση με την ποίηση (ή/και τη ζωγραφική). 4. Γνωριμία με τον Σωκράτη και μαθητεία. 5. Αναχώρηση από την Αθήνα μετά τον θάνατο του Σωκράτη. 6. Τρία ταξίδια στη Σικελία . Σε αυτά περιγράφεται η σχέση με τον τύραννο των Συρακουσών, η φιλία με τον Δίωνα και η επιστροφή του στην Αίγινα ως δούλου. 7. Άλλα ταξίδια, που κατά κανόνα συμπεριλαμβάνουν την Αίγυπτο. 8. Ίδρυση της Ακαδημίας και φιλοσοφική δραστηριότητα. 9. Θάνατος του φιλοσόφου και ταφή κοντά στην Ακαδημία.
Στις περισσότερες βιογραφίες ακολουθεί η παράθεση των ονομάτων ή και των βιογραφιών, των διαδόχων του Πλάτωνα στην Ακαδημία.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν να ξετυλίγουμε τον μίτο της ζωής του μεγάλου αυτού Έλληνα φιλοσόφου.
Καταγωγή, γέννηση και πρώτα χρόνια
Ημερομηνία γέννησης: 21 Μαΐου 428 π.Χ. - Τόπος : Αθήνα ή Αίγινα
Όπως παραδίδεται, από τον Απολλόδωρο στα Χρονικά του (FGrH 244 F 37), γεννήθηκε ανήμερα των γενεθλίων του Απόλλωνος, την 7η του μηνός Θαργηλιώνος του πρώτου έτους της 88ης Ολυμπιάδας δηλαδή στις 21 Μαΐου 428. Τόπος γέννησης ήταν η Αθήνα, ή κατά τον Διογένη Λαέρτιο, η Αίγινα ( ἐν τῇ Φειδιάδου οἰκίᾳ τοῦ Θάλητος ).
Γονείς : Αρίστων και Περικτιόνη - Αδέλφια: Αδείμαντος, Γλαύκων, Πωτώνη, Αντιφώντας
Καταγόταν από εύπορη αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο Αρίστων, από το γένος του βασιλιά Κόδρου, και μητέρα του η Περικτιόνη, η οποία ήταν αδερφή του Χαρμίδη, ενός από τους Τριάκοντα τυράννους, και ανιψιά του Κριτία, επίσης μέλος των Τριάκοντα, με καταγωγή από το γένος του νομοθέτη Σόλωνος. Είχε δύο μεγαλύτερα αδέλφια, τον Αδείμαντο και τον Γλαύκων και μια αδελφή, την Πωτώνη. Το πρώτο του όνομα ήταν Αριστοκλής, αλλά αργότερα ονομάστηκε Πλάτων επειδή όπως γράφεται *, είχε ευρύ στέρνο και πλατύ μέτωπο. Φαίνεται ότι ο Αρίστων πέθανε όταν ο Πλάτων ήταν ακόμα παιδί. Η Περικτιόνη τότε παντρεύτηκε το θείο της, Πυριλάμπη, ο οποίος συνδεόταν φιλικά με τον Περικλή. Μαζί απόκτησαν άλλο ένα παιδί και ο Πλάτων ένα καινούριο αδελφό, τον Αντιφώντα.
------------------------------
* Σύμφωνα με άλλη Εσωτερική πηγή το όνομα αυτό το έλαβε κατά την φοίτηση του στα Μυστήρια τής Αιγύπτου και είναι σύνθεση τού Baal ( Μπαάλ ) που σημαίνει Κύριος ή Θεός στίς Σημιτικές γλώσσες τού Βορρά και του Aton ( Ατόν = Το Απόλυτον ΕΙΝΑΙ ΘΕΟΣ στην Αιγυπτο τού Φαραώ Ακένατον ) και συνεπώς το Μπαάλ Ατόν συντμήθηκε σε Πλάτων ( = Ο Κύριος ή ο Θεός Ατόν )
Η σχέση του με τον Απόλλωνα
Ο Πλάτων, όπως προαναφέραμε, είχε ιδιαίτερη σχέση με τον Απόλλωνα. Ο μύθος λέει ότι όταν η μητέρα του ήταν έγκυος σε εκείνον, ο Απόλλων εμφανίσθηκε στον πατέρα του σε όνειρο, προστάζοντας να αποφύγει να συνευρίσκεται μαζί της, έως ότου γεννηθεί το παιδί που κυοφορούσε. Ένας άλλος μύθος αναφέρει ότι όταν ο Πλάτων ήταν μωρό, η μητέρα του τον πήγε στον Υμηττό, για να θυσιάσουν στον Απόλλωνα και στις Νύμφες. Η μητέρα του κάθισε να ξεκουραστεί. Τότε ήλθαν μέλισσες και άφησαν μέλι πάνω στα χείλια του, πράγμα που θεωρήθηκε χρησμός για την γλυκύτητα των λόγων του.
Εκπαίδευση - Εφηβικά χρόνια
Σύμφωνα πάντα με το Διογένη το Λαέρτιο, ο Πλάτωνας έμαθε γράμματα στη σχολή του Διονύσιου και γυμναστική κοντά στον Αρίστωνα, τον Αργείο παλαιστή. Λέγεται ότι ο τελευταίος του έδωσε την προσωνυμία Πλάτων, λόγω του ότι είχε φαρδιές πλάτες. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ονομαζόταν έτσι για το ευρύ του μέτωπο ή ακόμη για την ευρύτητα του λεκτικού του ύφους. Μπορούμε να πούμε ότι ίσχυαν όλα μαζί. Συμμετείχε σε αθλητικούς αγώνες και έλαβε όλη την εκπαίδευση της εποχής, υπηρέτησε δε στον στρατό και έλαβε μέρος στις εκστρατείες της Τανάγρας, της Κορίνθου και του Δηλίου, όπου και του απενεμήθη βραβείο. Πριν την ενασχόληση του με την φιλοσοφία, έγραφε ποίηση, τραγωδία, διθυράμβους και κωμωδίες. Οι βιογράφοι αναφέρουν ότι ο φιλόσοφος προοριζόταν για πολιτικός ή τραγικός ποιητής, αλλά τράπηκε προς τη φιλοσοφία όταν άκουσε κάποια ημέρα το Σωκράτη να συνομιλεί. Η παράδοση λέει πως έκαψε όσα ποιήματα είχε γράψει ως τότε και τον ακολούθησε από τότε ως πιστός κι αφοσιωμένος φίλος.
Η συνάντηση με τον Σωκράτη
Ο Πλάτων αναφέρεται ότι ξεκίνησε την μαθητεία του δίπλα στον εξηντάχρονο τότε Σωκράτη, γύρω στο 408-406, σε ηλικία 18 με 20 ετών περίπου. Όμως, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Τέιλορ (Alfred Edward Taylor, 22.12.1869 – 3.10.1945), από τους κορυφαίους μελετητές του Πλάτωνα, είναι γνωστό από τον ίδιο τον Πλάτωνα ότι ο Σωκράτης γνώριζε τον θείο του Χαρμίδη αλλά και τον παππού του Κριτία, επομένως είναι απίθανο ο μικρός Πλάτων να μην είχε γνωρίσει τον Σωκράτη νωρίτερα μιας και θα σύχναζε στα σπίτια τους. Το πλέον πιθανό είναι ότι με την είσοδο του Πλάτωνα στην εφηβεία (18 με 20 ετών) ο έφηβος πλέον Πλάτων επέλεξε να ενταχθεί στην συντροφιά του Σωκράτη, μιας που ο ίδιος ο Σωκράτης έλεγε ότι δεν είναι δάσκαλος ούτε έχει μαθητές.
Το όνειρο του Σωκράτη
Την προηγούμενη νύχτα της γνωριμίας του με τον Πλάτωνα, παραδίδεται από τους βιογράφους, ότι ο Σωκράτης είδε ένα όνειρο στο οποίο ένας μικρός άπτερος κύκνος ήλθε στην αγκαλιά του. Αμέσως έβγαλε φτερά και πέταξε στον ουρανό, τραγουδώντας μια πολύ ευχάριστη μελωδία. Όταν ο Σωκράτης συνάντησε τον Πλάτωνα την επόμενη ημέρα, θυμήθηκε το όνειρο και ανάφερε στους παρευρισκόμενους ότι ο κύκνος στο όνειρο του ήταν ο Πλάτων. Όπως ο μικρός κύκνος, o Πλάτων ήταν νέος και ανεκπαίδευτος όταν παρουσιάσθηκε στον Σωκράτη, αλλά με την μαθητεία του δίπλα στον μεγάλο φιλόσοφο, ο Πλάτων θα πέταγε ψηλά μόνος του. Ο κύκνος ήταν το ιερό πτηνό του Απόλλωνα με τον οποίο συσχετιζόταν ο νεαρός μαθητής.
Η επαφή με τον Σωκράτη
Η επαφή με το Σωκράτη τον σημαδεύει οριστικά και αμετάκλητα. Συμβολικά καλεί τους φίλους του σε συμπόσιο για να τους αποχαιρετήσει και ανάβοντας μια φωτιά καίει τα ποιήματά του. Αυτή η σχέση είναι από τις πιο σημαντικές στην ιστορία της φιλοσοφίας. Και η ευγνωμοσύνη του Πλάτωνα φάνηκε από τη διάσωση και σκιαγράφηση της προσωπικότητας του δασκάλου του στους διαλόγους του.
Όπως και να έγινε η γνωριμία όμως, το σίγουρο είναι ότι ο Πλάτων έμεινε πιστός φίλος και δίπλα στον Σωκράτη αδιαλείπτως μέχρι τον θάνατό του το 399, δηλαδή συνυπήρξε με τον μεγάλο του δάσκαλο και φίλο περίπου 9 χρόνια.
Στους διαλόγους του μνημονεύει μόνο 2 φορές τον εαυτό του. Η πρώτη είναι στην Απολογία (ήταν ανάμεσα στους φίλους που παρότρυναν τον Σωκράτη να αυξήσει το ποσό του προστίμου που επρόκειτο να του επιβληθεί από μια μνα, που θα πρότεινε ο ίδιος, σε τριάντα, με τριτεγγύηση των ιδίων) και η δεύτερη στον Φαίδων (αναφέρει ότι ήταν άρρωστος για να δικαιολογήσει την απουσία του).
Πολιτικό περιβάλλον
O Πλάτων ανδρώθηκε μέσα στην ταραγμένη περίοδο των τελευταίων χρόνων του Πελοποννησιακού πολέμου (431 έως 404). H οικογένειά του ήταν μια από τις πιο γνωστές και παλιές οικογένειες της Αθήνας, με ιδιαίτερη παρουσία στα πολιτικά πράγματα πάντοτε στο πλευρό των ολιγαρχικών. Για τον νεαρό Πλάτωνα καθοριστική θα πρέπει να υπήρξε η άνοδος και η πτώση του Κριτία, θείου της μητέρας του και ηγέτη των Tριάκοντα τυράννων. O Kριτίας, όπως και ο Xαρμίδης και ο Aλκιβιάδης, ανήκε στον στενό κύκλο του Σωκράτη. Λογικό είναι να υποθέσουμε ότι ο Πλάτων θα είδε κατ’ αρχήν με ευνοϊκό μάτι την κίνηση των Tριάκοντα το 404, η οποία προωθούσε την εγκαθίδρυση ενός ολιγαρχικού καθεστώτος και απέδιδε την ήττα του πολέμου στον εκφυλισμό της αθηναϊκής δημοκρατίας. H ωμή βία ωστόσο που επέβαλε το απολυταρχικό καθεστώς έπεισε τον Πλάτωνα ότι κανένα πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να θεμελιωθεί μόνο στον καταναγκασμό. Ωστόσο, ο Πλάτων δεν αποδέχτηκε ποτέ ούτε την εξισωτική λογική της άμεσης δημοκρατίας, η οποία, κατά τη γνώμη του, απομακρύνει τους άξιους πολίτες από την εξουσία και φέρνει στο προσκήνιο τους δημαγωγούς. H αρνητική του γνώμη για τη δημοκρατία εδραιώθηκε, όταν είδε τους ηγέτες της παλινόρθωσης, μετά τη πτώση των Τριάκοντα, να σέρνουν σε δίκη τον Σωκράτη το 399 και να τον οδηγούν στον θάνατο. Απογοητευμένος τόσο από τη δημοκρατία όσο και από την υπαρκτή ολιγαρχία, ο Πλάτων θα μπορούσε να οδηγηθεί στην πολιτική αποχή. Ωστόσο προσπάθησε να συνδέσει τη θεωρία και την πράξη. Αυτό μαρτυρούν τα αποτυχημένα ταξίδια του στη Σικελία. Αυτό μαρτυρεί και η καθοριστική του απόφαση να ιδρύσει την Ακαδημία.
Αν δεν συμβεί αυτό, ή να κυβερνήσουν στις πολιτείες οι φιλόσοφοι ή να ασχοληθούν με τη φιλοσοφία αυτοί που τώρα ονομάζουμε βασιλείς και δυνάστες, έτσι ώστε η πολιτική δύναμη και η φιλοσοφία να συμπέσουν στο ίδιο πρόσωπο,… δεν θα έχουν τελειωμό οι συμφορές στις πολιτείες ούτε ακόμη και στο ανθρώπινο γένος, κι ούτε τούτο το πολίτευμα που περιγράψαμε στη θεωρία θα λάβει πραγματική υπόσταση και θα βγει στο φως του ήλιου.
Πολιτεία, 473cd
Τα πρώτα μετασωκρατικά χρόνια, 399 - 388
Τα ταξίδια του Πλάτωνα // Μέγαρα και Ιταλία
Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη παρέμεινε στην Αθήνα για περίπου τρία χρόνια και κατόπιν κατέφυγε στα Μέγαρα, κοντά στον συμμαθητή του Ευκλείδη και άλλους σωκρατικούς. Έπειτα πήγε στην Κυρήνη, στο μαθηματικό Θεόδωρο, κι από κει στην Ιταλία στους Πυθαγόριους Φιλόλαο και Εύρυτο. Έτσι το πνεύμα του δέχτηκε επιδράσεις από τα κυριότερα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του. Ακόμη δεν πρέπει να νομίζουμε ότι όλα αυτά τα ταξίδια ήταν εύκολα, αν λάβουμε υπόψιν τις συνθήκες της εποχής. Όμως ήταν φύση μαχητική. Για να αποκτήσει τρία πυθαγορικά βιβλία αναφέρεται ότι πλήρωσε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό.
Τα ταξίδια του Πλάτωνα // Αίγυπτος
Αφού εμβάθυνε σε όσα είχε διδαχθεί, “ζύμωσε” τις διάφορες γνώσεις και αντιλήψεις μέσα του. Έπειτα ακολούθησε τη φυσική πορεία πολλών άλλων, οι οποίοι εργάστηκαν σαν μεταφορείς της γνώσης από ένα κέντρο πολιτισμού που βρισκόταν στο τέλος του κύκλου του. Πήγε στην Αίγυπτο. Όπως γράφει ο Πλούταρχος:
Τόσο μεγάλη ήταν η ευσεβής προσοχή η χαρακτηρίζουσα την περί τα θεία σοφίαν των Αιγυπτίων. Μαρτυρούν δε [περί τούτων] και οι σοφώτατοι των Ελλήνων: Σόλων, Θαλής, Πλάτων, Εύδοξος, Πυθαγόρας, όπως δε λέγουν μερικοί, και ο Λυκούργος, οι οποίοι ήλθαν στην Αίγυπτο και συνανεστράφησαν με τους ιερείς.
Μαζί με τον Εύδοξο, θεωρείται ότι έμεινε στην Αίγυπτο αρκετό διάστημα. Στο βιβλίο του Περί Σωκράτους δαιμονίου [578 6d] ο Πλούταρχος αναφέρει ακόμη ότι στην Μέμφιδα εμαθήτευσαν συμφιλοσοφούντες ο Σιμμίας, ο Πλάτωνας και ο Ελλοπίων ο Πεπαρήθιος.
Ονομαζόταν δε ο ιερέας- διδάσκαλός τους, Χόνουφις. Ο Διογένης ο Λαέρτιος προσθέτει και τον Ευριπίδη σ’ αυτούς που βρίσκονταν μαζί με τον Πλάτωνα στην Αίγυπτο. Σημειώνει ότι πήγαν στους προφήτες, όπως αποκαλεί τους ιερείς, οι οποίοι μάλιστα ήταν και μάγοι -θεραπευτές και είχαν γιατρέψει τον Ευριπίδη με θαλασσινό νερό. Γι’ αυτό ο τελευταίος στην Ιφιγένεια εν Ταύροις γράφει: “Η θάλασσα καθαρίζει όλα τα ανθρώπινα κακά”.
Ο θεσμός των Αιγυπτίων ιερέων φαίνεται ότι ήταν στην πραγματικότητα μια οργανωμένη ομάδα σοφών, οι οποίοι κρατούσαν, όπως οι αρχαίοι Βραχμάνοι, τα ηνία της κυβερνητικής εξουσίας, ένα σύστημα που κληρονόμησαν, όπως έγραψε ο ίδιος ο Πλάτων, από τους μυημένους της περίφημης Ατλαντίδας. Κατείχαν υποτίθεται γνώσεις σε κάθε τομέα της επιστήμης. Οι ρίζες λοιπόν των πολύπλευρων γνώσεων του Πλάτωνα ήταν πιθανόν πολύ βαθιές, δεδομένου ότι τα κέντρα των Μυστηρίων της εποχής βρίσκονταν σε σχέση μεταξύ τους.
Για να συμπληρώσει ο Πλάτωνας την αναζήτησή του πιθανόν θέλησε να πάει στη Βαβυλωνία, για να συναντήσει τους λεγόμενους Μάγους. Όμως λόγω των συνθηκών, πιθανόν πόλεμοι, δεν μπόρεσε να το κατορθώσει. Έτσι γύρισε στην Αθήνα, ώριμος πια όπου αφοσιώθηκε σε πρώτη φάση στην συγγραφή των πρώιμων έργων του.
Πρώτο ταξίδι στις Συρακούσες, 388
Στην αυλή του Διονύσιου Α'
Ήταν το 388 και σε ηλικία 40 ετών όταν ο Πλάτων προσκλήθηκε στην αυλή του Διονύσιου Α’. Γρήγορα συνδέθηκε με τον αδελφό της γυναίκας του τυράννου, Δίωνα, ο οποίος δέχθηκε με ενθουσιασμό τις ιδέες του και εξελίχθηκε σε αφοσιωμένο μαθητή του. Η στενή σχέση των δύο ανδρών επηρέασε σημαντικά τον φιλόσοφο που βρήκε δίπλα του έναν πολύτιμο σύμμαχο στη διάδοση της πολιτικής του θεωρίας. Η επαφή, όμως, του φιλοσόφου με τον Διονύσιο υπήρξε άγονη, αφού ο τύραννος, επηρεασμένος από τον κύκλο του, δεν υιοθέτησε τελικά τις παραινέσεις του Πλάτωνα για στροφή στην αρετή και τη φιλοσοφία.
Η καταδίκη του Πλάτωνα και η πώληση του ως δούλου
Εξοργισμένος μάλιστα ο Διονύσιος, από τα λόγια που του είχαν βάλει, έφτασε να σκεφτεί ότι ετοίμαζε και ανατροπή του και αρχικά τον καταδίκασε σε θάνατο. Μετά την παρέμβαση του Δίωνα, ο τύραννος αναθεώρησε και σχεδίασε την πώληση του Πλάτωνα ως δούλου, ο οποίος έτσι κατέληξε στην Αίγινα. Λέγεται ότι στην Αίγινα ο Πλάτων κινδύνεψε να χάσει τη ζωή του για άλλη μία φορά εξ αιτίας του νόμου που προέβλεπε τη θανάτωση του πρώτου Αθηναίου που θα εντοπιζόταν στο νησί. Αθωώθηκε την τελευταία στιγμή, όταν διαπιστώθηκε ότι ήταν φιλόσοφος. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, κατά τη διαδικασία της πώλησής του αναγνωρίστηκε από έναν γνωστό του, τον Αννίκερι (όχι τον Κυρηναίο), ο οποίος τον αγόρασε και τον ελευθέρωσε, πληρώνοντας για λύτρα είκοσι (20) μνες.
Η ίδρυση και η λειτουργία της Ακαδημίας, 387-367
Η αγορά του οικοπέδου της Ακαδημίας
Η αρνητική εμπειρία του πρώτου σικελικού ταξιδιού έκανε τον Πλάτωνα να αναζητήσει μια εναλλακτική διέξοδο. Αν το όραμα του συνολικού μετασχηματισμού της κοινωνίας έμοιαζε ανέφικτο, θα μπορούσε τουλάχιστον να δημιουργηθεί μια μικρογραφία της ιδανικής πολιτείας μέσα στην Αθήνα, ένας πυρήνας αντίστασης στα επικρατούντα ήθη. Ο ελεύθερος πλέον Πλάτων, αφού πρώτα συγκέντρωσε, επέστρεψε τα χρήματα στον ελευθερωτή του, αλλά εκείνος δεν τα δέχτηκε. Σκέφτηκε τότε να τα ξοδέψει κάπου επάξια. Αγόρασε λοιπόν ένα μικρό κτήμα πλησίον του γυμνασίου της Εκαδήμιας κι εκεί ίδρυσε τη σχολή του. Από την ονομασία της περιοχής πήρε και τ’ όνομά της. Φαίνεται ότι πρόσθεσε δέκα (10) ακόμη μνες στα λύτρα, αφού, κατά μαρτυρία του Πλούταρχου, το οικόπεδο στοίχιζε τριάντα (30) μνες ή (30 x 100) 3.000 δραχμές.
Ο θεσμός της Ακαδημίας
H Ακαδημία υπήρξε ένας θεσμός καινοτομικός. Θα πρέπει να τη φανταστούμε σαν μια κλειστή οργάνωση ομοϊδεατών, που αποφάσισαν να ζήσουν από κοινού μια ζωή αφοσιωμένη στη φιλοσοφία και στην επιστημονική γνώση. Υπήρξε κατά κάποιον τρόπο το πρώτο πανεπιστήμιο της αρχαιότητας, μια κλειστή σχολή φιλοσοφίας: είχε ιεραρχική δομή με επικεφαλής έναν σχολάρχη, ειδικευμένους ερευνητές, δασκάλους και μαθητές, τακτικά και δόκιμα μέλη. Το γνωστικό ιδεώδες και η αναζήτηση της αλήθειας, λειτουργούσε ως συνεκτικός δεσμός των μελών της πλατωνικής Ακαδημίας. Για τον Πλάτωνα ωστόσο η γνώση είχε αξία μόνο αν οδηγούσε στην ηθική βελτίωση των ατόμων και στην ευδαιμονία του συνόλου. Το κυρίαρχο λοιπόν στοιχείο της Ακαδημίας ήταν ο κοινός τρόπος ζωής των μελών της, η κοινή αναζήτηση, ο δημιουργικός διάλογος, μέσα από τον οποίο η νέα γενιά των μαθητών έβρισκε τον δρόμο της.
Ο ρόλος του Πλάτωνα ως Σχολάρχη
Ο ρόλος του Πλάτωνα, στη σχολή του ήταν καθαρά συντονιστικός κι επικουρικός. Η διδασκαλία του, σε αντίθεση προς τους σοφιστές και σύμ-φωνα με το παράδειγμα του Σωκράτη, ήταν άμισθη. Παρείχε στους μαθητές του, απεριόριστα όρια πρωτοβουλίας, αυτοκριτικής κι αλληλο-κριτικής. Δεν ανέβαινε, στον υψηλό θώκο της αυθεντίας κι από ’κει ν’ αποτιμά την ικανότητα κάθε φοιτητή του στην απομνημόνευση των δοσμένων λόγων του. Ο Πλάτων, με τους μαθητές του ήταν ισότιμος στη συζήτηση. Μόνο που το διδάσκαλό τους θεωρούσαν ως πρώτο μεταξύ ίσων. Κατά αυθεντική μαρτυρία (Acad. Index, pp. 15-16, Mekler), ο φιλόσοφος και διευθυντής της Ακαδημίας ενεργούσεν ως αρχιτέκτων και έθετε τα προβλήματα.
Γυναίκες φοιτήτριες της Ακαδημίας Αξίζει να αναφέρουμε ότι μέσα στην Ακαδημία σπούδαζαν και γυναίκες. Ενδεικτικά αναφέρουμε: - την Λασθενία από την Αρκαδία, - την Αξιοθέα από τον Φλιούντα και - την Αρετή την Κυρηνέα, κόρη του Αρίστιππου. Ο κύκλος της Ακαδημίας Στην Ακαδημία λοιπόν συσπειρώθηκαν ορισμένα από τα πιο δημιουργικά μυαλά του 4ου αιώνα: - ο μαθηματικός Θεαίτητος, - οι αστρονόμοι Eύδοξος , Kάλλιππος και Hρακλείδης, - οι φιλόσοφοι Σπεύσιππος, Ξενοκράτης, Φίλιππος και από το 367 και μετά, - ο Aριστοτέλης, ο οποίος πέρασε 20 ολόκληρα χρόνια στο εσωτερικό της Aκαδημίας.
Στο δημιουργικό αυτό περιβάλλον βρήκε διέξοδο η ενεργητικότητα του Πλάτωνα. Με δεδομένη την προτίμησή του για την προφορική άσκηση της φιλοσοφίας, υποθέτουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς του αφιερώθηκε στη διδασκαλία και στη διάπλαση των μαθητών του. Λέγεται μάλιστα ότι τα πιο δύσκολα και κεντρικά ζητήματα της πλατωνικής φιλοσοφίας, αν και αποτελούσαν αντικείμενο διδασκαλίας και συζήτησης σε στενό κύκλο προχωρημένων μαθητών, δεν πήραν ποτέ γραπτή μορφή, για να μην προδοθούν τα νοήματά τους. Είναι τα λεγόμενα άγραφα δόγματα.
Τα άγραφα δόγματα
Ο όρος άγραφα δόγματα προήλθε από τα Φυσικά του Αριστοτέλη που κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε αυτά που γράφει ο Πλάτων στον Τίμαιο και σε αυτά που λέει στα άγραφα δόγματα. Άρα, ο Πλάτων δεν κατέγραψε όλα όσα έλεγε προφορικά στα μαθήματά του. Αυτά τα μαθήματα για την οντολογία ήταν μυστικά και συμμετείχαν μόνο οι Πλατωνικοί, σύμφωνα με το πρότυπο των Πυθαγορείων. Παρόμοια, ο Πλάτων στον Φαίδρο απορρίπτει τον γραπτό λόγο και υποστηρίζει την προφορική μετάδοση της φιλοσοφίας. Στην Έβδομη Επιστολή δηλώνει ότι για την ουσία των όντων δεν έχει γράψει ποτέ κανένα σύγγραμμα.
Η παρακαταθήκη της Ακαδημίας
Το σίγουρο πάντως είναι ότι όλοι οι διάλογοι της ωριμότητας του Πλάτωνα γράφηκαν, διαβάστηκαν και συζητήθηκαν μέσα στην Ακαδημία. Για την ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας η ίδρυση της Πλατωνικής Ακαδημίας αποτελεί σημείο καμπής. Έκτοτε είναι αδιανόητη η μοναχική άσκηση της φιλοσοφίας.
Δεύτερο ταξίδι στις Συρακούσες, 367
Στην αυλή του Διονυσίου Β'
Το 367 πέθανε ο Διονύσιος Α’ και τον διαδέχθηκε ο νεαρός γιος του Διονύσιος Β’, ο οποίος βρισκόταν τον πρώτο καιρό υπό την επιρροή και την καθοδήγηση του Δίωνα. Ο Δίων πίστεψε πως με την κατάλληλη διαπαιδ-αγώγηση θα ήταν δυνατό να εξελιχθεί ο Διονύσιος σύμφωνα με το πλατωνικό πρότυπο του φιλοσόφου-βασιλιά. Ο Διονύσιος, μετά από παρότρυνση του Δίωνα, προσκάλεσε τον Πλάτωνα στις Συρακούσες. Ο Πλάτων στην αρχή δίστασε από ανησυχία μήπως το παράτολμο σχέδιο του αποτύχει. Συνειδητοποίησε, όμως, ότι δεν υπήρχε καλύτερη ευκαιρία για να επιχειρήσει να εφαρμόσει το πολιτικό του όραμα κι έτσι αποφάσισε να επισκεφθεί για δεύτερη φορά τη Σικελία στα 60 του χρόνια.
Εκείνο που βάρυνε στη σκέψη μου ήταν ότι, αν επρόκειτο να επιχειρήσω να εφαρμόσω όσα είχα σκεφτεί για τους νόμους και την πολιτεία, η δοκιμή έπρεπε να γίνει τώρα. (...) Ξεκίνησα λοιπόν από την πατρίδα μου κυρίως γιατί ντρεπόμουν τον ίδιο μου τον εαυτό, μήπως φανεί ότι δεν είμαι μόνο παρά σκέτη θεωρία και ότι ουδέποτε επιλέγω να καταπιαστώ με κάποια πράξη.
Επιστολή Ζ’, 328bc.
Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Δίωνα διέγνωσαν τον κίνδυνο που διέτρεχαν εξ αιτίας της πολιτικής πρότασης του φιλοσόφου και φρόντισαν να καλλιεργήσουν το έδαφος για τη ρήξη ανάμεσα στον Διονύσιο και τους δύο άνδρες. Διέβαλαν τον Δίωνα και τον Πλάτωνα, υποστηρίζοντας ότι οι δύο φίλοι σχεδίαζαν τον εκτοπισμό του τυράννου. Ο Διονύσιος διέκοψε απότομα τις σπουδές του, καταδίκασε τον Δίωνα για συνωμοσία και τον εξόρισε από τη Σικελία, ενώ αιχμαλώτισε τον Πλάτωνα στην ακρόπολη των Συρακουσών. Ο Πλάτων, βαθύτατα απογοητευμένος από την υπονόμευση που εισέπραξε και τη δυσπιστία που του έδειξε ο Διονύσιος, θέλησε να διακόψει την πολιτική του δραστηριότητα και να εγκαταλείψει τη Σικελία. Με τη μεσολάβηση του πυθαγόρειου Αρχύτα, ο Διονύσιος τον άφησε να επιστρέψει στην Αθήνα.
Επιστροφή στην Ακαδημία και την διεύθυνση της, 367-360
Η δράση της Ακαδημίας
Μετά τη δεύτερη αποτυχία του Πλάτωνα να δοκιμάσει στην πράξη τις ιδέες του στη Σικελία, πήρε στην Ακαδημία το Δίωνα, στο πρόσωπο του οποίου έβλεπε την ενσάρκωση του ιδανικού του, το μέλλοντα άρχοντα-φιλόσοφο. Η Ακαδημία ασχολείτο συστηματικά με τη νομοθεσία για να βοηθήσει τις πόλεις να οργανωθούν ορθολογικά και ηθικά.
Ο Πλάτων ωραίους λόγους για νόμους και πολιτεύματα άφησε στα βιβλία, αλλά πολύ καλύτερους μετέδωσε στους μαθητές του, από τους οποίους ελευθερώνεται η Σικελία με τη βοήθεια του Δίωνα και η Θράκη του Πείθωνα
γράφει ο Πλούταρχος και συνεχίζει :
Ο Πλάτων έστειλε από τους συνεργάτες του τον Αριστώνυμο στους Αρκάδες να οργανώσει το πολίτευμα, στους Ηλείους το Φορμίωνα και τον Εύδημο στην Πύρρα (Λέσβου). Ο Εύδοξος για την Κνίδο κι ο Αριστοτέλης για τα Στάγειρα έγραψαν νόμους· ήσαν μαθητές του Πλάτωνα.
Ο Πλάτων δημιούργησε ένα εκπαιδευτικό αντίβαρο στη ρητορική σχολή του Ισοκράτη και προπαντός διέδωσε τη φιλοσοφία, την οποία θεωρούσε υπέρτερη της ρητορείας. Δεν μπορούσε να βλέπει το μεγάλο ρητοροδιδάσκαλο να έχει μεταβάλει την επιστήμη των επιστημών σε θεραπαινίδα των ρητορικών σπουδών του. Δε χωρά αμφιβολία ότι ανάμεσα στους στόχους της Ακαδημίας ήταν και η προσέγγιση της αλήθειας μέσω της διαλεκτικής και συλλογικής προσφοράς των μελών της. Επιπλέον, οι απόφοιτοι της σχολής και πιθανοί πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες του διάσπαρτου Ελληνισμού μετέφεραν στις εσχατιές του τα φώτα που πήραν από την Πλατωνική διατριβή. Ήσαν οι φιλόσοφοι του Παραβολικού Σπηλαίου, που είχαν ως αποστολή ν’ ανασύρουν στο φως τους δεσμώτες της άγνοιας. Μόνο με την επίγνωση της αλήθειας ήταν δυνατό η κοινωνία ν’ αλλάξει πρόσωπο.
Τρίτο ταξίδι στις Συρακούσες, 360
Δεύτερη φορά στην αυλή του Διονυσίου Β'
Επτά χρόνια αργότερα από το τελευταίο του ταξίδι, ο Διονύσιος προσκάλεσε ξανά τον Πλάτωνα στις Συρακούσες, όχι όμως και τον Δίωνα. Επέμενε να συνδεθεί ξανά με τον Αθηναίο φιλόσοφο, αφού ισχυριζόταν πως είχε γίνει φίλος της φιλοσοφίας και είχε ανάγκη την θεωρητική καθοδήγηση του Πλάτωνα. Συγχρόνως, του διεμήνυσε ότι μόνο αν τον επισκεπτόταν, θα διευθετούσε με δίκαιο τρόπο τα εκκρεμή οικονομικά ζητήματα του Δίωνα. Ο Δίων παρότρυνε τον Πλάτωνα να ανταποκριθεί στην πρόσκληση του τυράννου, αλλά εκείνος το αρνούνταν με τη δικαιολογία ότι βρισκόταν πλέον σε προχωρημένη ηλικία (68 ετών) που δεν του επέτρεπε ένα ακόμα ταξίδι. Τελικά για χάρη του Δίωνα και με την ελπίδα ότι ο Διονύσιος θα τηρούσε τις υποσχέσεις του, ο Πλάτων γύρω στο 360 αποτόλμησε το τρίτο ταξίδι του στις Συρακούσες.
Η απογοητευτική έκβαση και του τρίτου ταξιδιού
Η έκβαση και αυτής της επίσκεψης αποδείχθηκε γρήγορα απογοητευτική. Ο Διονύσιος δεν μεταβίβασε την περιουσία του Δίωνα στον ίδιο και ο Πλάτων διαμαρτυρόμενος θέλησε να εγκαταλείψει τις Συρακούσες. Ο Διονύσιος προσπάθησε να τον μεταπείσει, προτείνοντας συμβιβαστικές λύσεις, πούλησε την περιουσία του Δίωνα, αλλά από τα έσοδα δέχθηκε να αποστείλει στον Δίωνα μόνο τα μισά. Ο Πλάτων, ενοχλημένος, αποφάσισε να φύγει, αλλά δέχθηκε τις κατηγορίες του τυράννου ότι δήθεν επιχειρούσε να αναχαιτίσει την πολιτική του σταδιοδρομία, εκδιώχθηκε από την αυλή του και αιχμαλωτίστηκε ξανά. Με τη βοήθεια του Αρχύτα και άλλων οικείων του από τον Τάραντα προμηθεύτηκε πλοίο και διέφυγε οριστικά από τη Σικελία. Η εισβολή του Δίωνα στις Συρακούσες και ο θάνατος του
Κατά την επιστροφή του, στην Ολυμπία συνάντησε τον Δίωνα, ο οποίος ετοιμαζόταν να εισβάλει στις Συρακούσες για να εκδικηθεί τον Διονύσιο, αλλά ο Πλάτων αρνήθηκε να συμμετάσχει στην εκστρατεία. Ο επίδοξος μάλιστα ηγέτης της Σικελίας ταξίδευσε σε διάφορες ελληνικές πόλεις ζητώντας και συναθροίζοντας σεβαστές πολεμικές δυνάμεις. Η εισβολή στις Συρακούσες πραγματοποιήθηκε (357) και η ανατροπή του τυράννου έγινε, ο Δίων αναρρήθηκε στο θρόνο, αλλά δεν πρόφτασε να πραγματοποιήσει τα σχέδια του Πλάτωνα. Ένας, ονόματι Κάλλιππος, φόνευσε το Δίωνα (354) και στο σικελικό θρόνο αναρριχήθηκε ο ίδιος.
Τα τελευταία του χρόνια, 360 - 348
Η αφοσίωση του στην Ακαδημία
Ο Πλάτων πίστευε ότι αν η φιλοσοφία και η εξουσία είχαν συνυπάρξει σε έναν άνθρωπο, θα έλαμπε σε όλον τον κόσμο η αλήθεια ότι η ευδαιμονία έρχεται με τη φρόνηση και τη δικαιοσύνη. Η διάψευση των προσδοκιών του και η παταγώδης αποτυχία της τρίτης προσπάθειας στη Σικελία απομάκρυναν τον Πλάτωνα από κάθε άλλη ενεργή πολιτική δραστηριότητα. Έτσι, τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο φιλόσοφος αφοσιώθηκε αποκλειστικά στη διδασκαλία και τη συγγραφή των διαλόγων του.
Το όνειρο του Πλάτωνα με τους Κύκνους
O ίδιος ο Πλάτων, λίγο πριν τον θάνατο, αναφέρει ένας μύθος των βιογράφων του, είδε ένα όνειρο ότι ήταν ένας κύκνος που πέταγε από δένδρο σε δένδρο αποφεύγοντας τους κυνηγούς που προσπαθούσαν να τον πιάσουν. Ο Σιμμίας αποσυμβόλισε τους κυνηγούς με αυτούς που προσπαθούν να καταλάβουν την διδασκαλία του και αποτυγχάνουν.
Ο θάνατος του Πλάτωνα
Σαν χαρακτήρας ήταν ταπεινός, δεν κοιμόταν πολύ, δεν έτρωγε κρέας και είχε αφιερώσει την ζωή του στην εκπαίδευση των άλλων. Τον φανταζόμαστε να πεθαίνει ήρεμος και πλήρης ημερών σε ηλικία 80 ετών, στην Ακαδημία του, ανάμεσα σε αγαπημένους μαθητές και φίλους το πρώτο έτος της 108ης Ολυμπιάδας δηλαδή το 348. Ο κύκνος πέταξε για τελευταία φορά σε αυτόν τον κόσμο.
Μια παράδοση θέλει τον Πλάτωνα να πεθαίνει την ημέρα των γενεθλίων του σε ηλικία 81 ετών. Ο Ρωμαίος δε Σενέκας έγραψε:
Είμαι σίγουρος ότι ο Πλάτων είχε καλή τύχη, λόγω της προσεκτικής ζωής του, να πεθάνει την ημέρα των γενεθλίων του, ακριβώς κατά την συμπλήρωση του 81ου έτους. Για τον σκοπό αυτό, σοφοί της Ανατολής που ήταν στην Αθήνα την εποχή εκείνη, θυσίασαν σε αυτόν μετά τον θάνατο του, πιστεύοντας ότι η διάρκεια της ζωής του ήταν πλήρης για έναν θνητό, μιας και ολοκλήρωσε τον τέλειο αριθμό εννέα φορές εννέα. Δεν αμφιβάλλω ότι θα ήθελε να ζήσει λίγες μέρες ακόμα για να θυσιάσει για αυτόν τον λόγο.
Σαν επίγραμμα στον τάφο του γράφτηκε :
Φοῖβος ἔφυσε βροτοῖς Ἀσκληπιὸν ἠδὲ Πλάτωνα, τὸν μὲν ἵνα ψυχήν, τὸν δ' ἵνα σῶμα σάοι.
Αυτούς τους δύο, τον Ασκληπιό και τον Πλάτωνα, γέννησε ο Απόλλων, τον ένα για να γιατρεύει σώματα και τον άλλο για να γιατρεύει ψυχές.
πηγή: Διογένης Λαέρτιος,
Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων,
Βιβλίο Γ΄: Πλάτων, 45
Επιρροές του Πλάτωνα
Ηράκλειτος, τα πάντα ρει και Παρμενίδης τα πάντα ει
Όπως είναι φυσικό, στην Πλατωνική φιλοσοφία ενσωματώνονται στοιχεία από προγενέστερους στοχαστές. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι στη νεότητά του ο Πλάτων ήρθε σε επαφή, μέσω του Κρατύλου, με τις ηρακλείτειες δοξασίες (Μετά τα φυσικά Α 987a32). Αν κράτησε όμως κάτι από τον Ηράκλειτο, είναι μόνο το αρνητικό συμπέρασμα ότι ο αισθητός κόσμος είναι όντως τόσο ρευστός, ώστε δεν μπορεί να μας προσφέρει καμία βεβαιότητα. Αντιθέτως, στο αμετάβλητο Ον του Παρμενίδη βρήκε ένα πρόπλασμα της δικής του σύλληψης των Ιδεών, οι οποίες αποτελούν τη μοναδική πηγή γνωστικής βεβαιότητας, ακριβώς επειδή είναι αυθύπαρκτες, σταθερές και προσιτές στην καθαρή νόηση.
Πυθαγόρας, ψυχή και μαθηματικά
Επηρεάστηκε ακόμη από τους Πυθαγορείους, τόσο όσον αφορά την αθανασία της ψυχής και το δόγμα της μετενσάρκωσης όσο και την μεγάλη σημασία των μαθηματικών για τη φιλοσοφία. Είναι μάλιστα διαδεδομένη η πεποίθηση ότι στο τέλος της ζωής του ο Πλάτων και οι στενοί μαθητές του πυθαγορίζουν. Καμία όμως από αυτές τις επιδράσεις δεν μπορεί να συγκριθεί με τη Σωκρατική επίδραση.
Σωκράτης και ευ πράττειν
Ο Πλάτων διαμορφώθηκε φιλοσοφικά μέσα στον κύκλο του Σωκράτη. Αντιλαμβάνεται και αυτός τη φιλοσοφία ως καλλιέργεια της ψυχής, ως τέχνη του βίου μέσα στην πόλη, ταυτίζει και αυτός την αρετή με τη γνώση. Ακολουθεί τον Σωκράτη, αλλά και τους Σοφιστές, στην στροφή της φιλοσοφίας προς τον άνθρωπο, και διαμορφώνει βαθμιαία έναν τρόπο εξέτασης των φιλοσοφικών προβλημάτων που στηρίζεται:
- στον διάλογο, - στην αντιπαράθεση και τον έλεγχο των επιχειρημάτων, - στη συστηματική ιεράρχηση των εννοιών και των αξιών
Η Πλατωνική διαλεκτική ενσωματώνει τη Σωκρατική διαλεκτική. Μοιράζεται ακόμη με τον Σωκράτη την προτίμηση στην προφορικότητα. Και αν ο Σωκράτης επέλεξε να μην γράψει τίποτε, ο Πλάτων καταφεύγει σε ένα είδος γραπτού λόγου, τον φιλοσοφικό διάλογο, που προσπαθεί να διατηρήσει όλα τα πλεονεκτήματα της προφορικής ανταλλαγής, αφού η Πλατωνική φιλοσοφία είναι κατά κύριο λόγο μάθημα, γονιμοποίηση της ψυχής του μαθητή από τον λόγο του δασκάλου (Φαίδρος, 276a-277a).
Η παρακαταθήκη του
Ιδρυτής της φιλοσοφίας
Η Πλατωνική φιλοσοφία αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια να ερμηνευτεί με πληρότητα η ανθρώπινη φύση και πράξη. Ο Πλάτων είναι αυτός που οριοθέτησε τη φιλοσοφία από τις άλλες μορφές προσέγγισης της πραγματικότητας (την ποίηση, την θρησκεία, την πολιτική), στην ουσία είναι αυτός που ίδρυσε τη φιλοσοφία και καθόρισε τη μελλοντική της πορεία.
Η θεωρία των Ιδεών
Η βασική συμβολή του Πλάτωνα στη φιλοσοφία είναι η θεωρία των Ιδεών. Στις Ιδέες οι άνθρωποι φθάνουν μέσα από αυστηρό πρόγραμμα εκπαίδευσης, βρίσκουν όμως και έναν ανέλπιστο σύμμαχο στην κινητήρια δύναμη του έρωτα. Η ιδανική Πλατωνική πολιτεία είναι ένα μεγάλο οργανωμένο σχολείο, όπου κυριαρχεί η σοφία διασφαλίζοντας την πρόσβαση των ικανών πολιτών στις Ιδέες. Στις Ιδέες στηρίζει ο Πλάτων την συνολική ερμηνεία του της πραγματικότητας. Είναι το θεμέλιο της οντολογίας του, αφού μόνο οι Ιδέες, και όχι τα αισθητά όντα, έχουν αυθεντική υπόσταση. Μόνο η γνώση των Ιδεών, και ειδικά της ύψιστης Ιδέας, της ιδέας του Αγαθού, αποτελεί αληθινή και βέβαιη γνώση. Τέλος, οι Ιδέες είναι σταθερές ηθικές αξίες, ανεξάρτητες από το περιβάλλον και την εποχή, που μπορούν να διασφαλίσουν την ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων. Η θεωρία των Ιδεών αποτέλεσε τη βάση της ακαδημεικής παράδοσης στη φιλοσοφία. Υπέστη κριτική από τους μαθητές του Πλάτωνα, ιδιαίτερα από τον Αριστοτέλη και φαίνεται ότι δεν θεωρήθηκε ποτέ άκαμπτο δόγμα ούτε και από τον ίδιο τον Πλάτωνα. Στο ύστερο έργο του, αλλά και στα λεγόμενα άγραφα δόγματα, ο Πλάτων θα επιχειρήσει να γεφυρώσει το χάσμα αισθητών και Ιδεών εισάγοντας νέες οντολογικές διακρίσεις, θα προσεγγίσει τον ορθό ανθρώπινο βίο ως μείγμα φρόνησης και ηδονής, στον Φίληβο και θα θεμελιώσει μια πρωτότυπη και εντυπωσιακή τελεολογική ερμηνεία του φυσικού κόσμου, στον Τίμαιο. Το Πλατωνικό έργοΑκέραιο το έργο του μέχρι τις μέρες μας. Το συγγραφικό έργο του Πλάτωνος θεωρείται ότι έχει σωθεί ακέραιο, γεγονός μοναδικό στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Οι στερεότυπες εκδόσεις του πλατωνικού έργου που χρησιμοποιούμε σήμερα αναπαράγουν μια σταθερή σειρά παρουσίασης των Πλατωνικών διαλόγων. Η σειρά αυτή, που παραδίδεται και στα παλαιότερα σωζόμενα χειρόγραφα, ακολουθεί την αρχαία ταξινόμηση σε τετραλογίες, δηλαδή σε ομάδες των τεσσάρων διαλόγων. Η θεατρική λογική των τετραλογιών. Το ποιος πρώτος διαίρεσε τους Πλατωνικούς διαλόγους σε τετραλογίες παραμένει ανοιχτό ερώτημα. Σύμφωνα με μια μεταγενέστερη μαρτυρία, ο Πλάτων δημοσιοποίησε (κάποιους από) τους διαλόγους του στα πρότυπα των θεατρικών τετραλογιών που παρουσιάζονταν στους αρχαίους δραματικούς αγώνες ( τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα ). Είναι πιθανό η πρώτη απόπειρα οργάνωσης του Πλατωνικού έργου να πραγματοποιήθηκε, στα πλαίσια της δραστηριότητας της Ακαδημίας, από τους διαδόχους του Πλάτωνα. Αριστοφάνης Βυζάντιος και τετραλογίες. Ωστόσο, η πρώτη συστηματική προσπάθεια οργάνωσης του Πλατωνικού έργου φαίνεται ότι ήταν έργο του Αλεξανδρινού φιλολόγου Αριστοφάνη Βυζάντιου (3ος αι. π.Χ.). Ο Αριστοφάνης επιχείρησε να ταξινομήσει τους Πλατωνικούς διαλόγους σε τριλογίες, σε ομάδες δηλαδή των τριών διαλόγων, αλλά για άγνωστους λόγους δεν ολοκλήρωσε αυτήν την ταξινόμηση.Η τετραλογική ταξινόμηση του Θράσυλλου. Η τελική τετραλογική ταξινόμηση των Πλατωνικών διαλόγων υπήρξε μάλλον προϊόν μιας πολλαπλής επεξεργασίας, που μεταξύ άλλων προϋπέθετε την έκδοση του συνόλου του Πλατωνικού έργου. Από τα πρόσωπα που εμφανίζονται στις πηγές να εμπλέκονται σε αυτήν την διαδικασία ταξινόμησης, το όνομα του Θράσυλλου (1ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.) επαναλαμβάνεται συχνότερα ως επινοητή των τετραλογιών. Γνωρίζουμε τον Θράσυλλο ως τον προσωπικό αστρολόγο του αυτοκράτορα Τιβέριου. Ήταν μαθηματικός με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Πυθαγόρεια και την Πλατωνική φιλοσοφία. Έγραψε δύο τουλάχιστον εισαγωγικά φιλοσοφικά εγχειρίδια για τον Πλάτωνα και τον Δημόκριτο αντίστοιχα: - Τὰ πρὸ τῆς ἀναγνώσεως τῶν Πλάτωνος διαλόγων και - Τὰ πρὸ τῆς ἀναγνώσεως τῶν Δημοκρίτου βιβλίων. Σε αυτά συμπεριέλαβε τη διαίρεση των έργων των δύο φιλοσόφων σε τετραλογίες και πιθανόν προχώρησε στην προσθήκη ενός δεύτερου τίτλου αντίστοιχου προς το θέμα του κάθε διαλόγου. Πιθανόν να επεξεργάστηκε συστηματικότερα τις τετραλογίες από κάποια προηγούμενη πηγή. Η ταξινόμηση αυτή περιλαμβάνει:- τον τίτλο, που προκύπτει από το κύριο πρόσωπο του κάθε διαλόγου, - τον υπότιτλο, ο οποίος αποδίδει το περιεχόμενο του έργου, και - τον χαρακτηρισμό του (ηθικός, λογικός, κλπ.). Στον Κανόνα της Πλατωνικής Βίβλου (Άπαντα του Πλάτωνος - Corpus Platonicum) περιλαμβάνονται: - Τριάντα τέσσερις (34) Διάλογοι, - Η Απολογία του Σωκράτους, και - 13 Επιστολές του Πλάτωνος. Οι εννέα τετραλογίες Α΄ Τετραλογία Ευθύφρων ή Περί του Οσίου. Απολογία Σωκράτους, ηθικός.Κρίτων ή Περί του Πρακτέου, ηθικός. Φαίδων ή Περί Ψυχής, ηθικός. Β΄ Τετραλογία Κρατύλος ή Περί Ονομάτων Ορθότητος, λογικός. Θεαίτητος ή Περί Επιστήμης, πειραστικός.Σοφιστής ή Περί του Όντος, λογικός. Πολιτικός ή Περί της Βασιλείας, λογικός. Γ΄ Τετραλογία Παρμενίδης ή Περί Ιδεών, λογικός. Φίληβος ή Περί Ηδονής, ηθικός.Συμπόσιον ή Περί Αγαθού, ηθικός. Φαίδρος ή Περί Έρωτος, ηθικός. Δ΄ Τετραλογία Αλκιβιάδης Α ή Περί Ανθρώπου Φύσεως, μαιευτικός. Αλκιβιάδης Β ή Περί Προσευχής, μαιευτικός. Ίππαρχος ή Φιλοκερδής, ηθικός. Ερασταί ή Περί Φιλοσοφίας, ηθικός. Ε΄ ΤετραλογίαΘεάγης ή Περί Φιλοσοφίας, μαιευτικός. Χαρμίδης ή Περί Σωφροσύνης, πειραστικός. Λάχης ή Περί Ανδρείας, ηθικός. Λύσις ή Περί Φιλίας, μαιευτικός.
F΄ Τετραλογία Ευθύδημος ή Εριστικός, ανατρεπτικός. Πρωταγόρας ή Σοφισταί, επιδεικτικός. Γοργίας ή Περί Ρητορικής, ανατρεπτικός. Μένων ή Περί Αρετής, πειραστικός. Z΄ Τετραλογία Ιππίας μείζων ή Περί του Καλού, ανατρεπτικός. Ιππίας ελάσσων ή Περί του Ψεύδους, ανατρεπτικός. Ίων ή Περί Ιλιάδος, πειραστικός. Μενέξενος ή Επιτάφιος, ηθικός. H΄ ΤετραλογίαΚλειτοφών ή Προτρεπτικός, ηθικός.Πολιτεία ή Περί Δικαίου, πολιτικός.Τίμαιος ή Περί Φύσεως, φυσικός. Κριτίας ή Ατλαντικός, ηθικός. Θ΄ Τετραλογία Μίνως ή Περί Νόμου, πολιτικός. Νόμοι ή Περί Νομοθεσίας, πολιτικός. Επινομίς ή Νυκτερινός Σύλλογος, πολιτικός. Επιστολαί, ηθικαί. Τα "νόθα" έργα Οι εννέα τετραλογίες περιλαμβάνουν το σύνολο του Πλατωνικού έργου συμπεριλαμβανομένων των επιστολών καθώς και των “ νόθων ” ή αμφισβητούμενων έργων. Η αυθεντικότητα των διαλόγων, η χρονολόγηση και το κριτήριο κατάταξης παραμένει ωστόσο αντικείμενο έρευνας και αντιλογίας μεταξύ των μελετητών. Στον Πλάτωνα αποδίδονται και τα παρακάτω επτά έργα, που ενώ χαρακτηρίσθηκαν από την φιλολογική κριτική σίγουρα ως “νόθα”, εντούτοις η εκδοτική πρακτική τα συμπεριλαμβάνει στο Corpus Platonicum. Αυτά είναι τα εξής:- Περί Δικαίου,- Περί Αρετής,- Δημόδοκος,- Σίσυφος,- Ερυξίας,- Αξίοχος,- Αλκυών ( σώζεται μόνον ο τίτλος ). Από την συλλογή των τετραλογιών οι διάλογοι με τις περισσότερες πιθανό-τητες να μην έχουν γραφτεί από τον Πλάτωνα είναι οι εξής : Όλη η Δ΄ Τετραλογία:Αλκιβιάδης Α ή Περί Ανθρώπου Φύσεως, μαιευτικός. Αλκιβιάδης Β ή Περί Προσευχής, μαιευτικός. Ίππαρχος ή Φιλοκερδής, ηθικός. Ερασταί ή Περί Φιλοσοφίας, ηθικός. Από την Ε΄ Τετραλογία:Θεάγης ή Περί Φιλοσοφίας, μαιευτικός. Από την H΄ Τετραλογία : Κλειτοφών ή Προτρεπτικός, ηθικός. Από την Θ΄ Τετραλογία : Μίνως ή Περί Νόμου, πολιτικός. Ο χαρακτηρισμός “νόθα” που αποδόθηκε στα έργα αυτά ωστόσο, είναι εντελώς αδόκιμος, παραπλανητικός και σε κάθε περίπτωση, εσφαλμένος. Όταν δεν γνωρίζουμε τον συγγραφέα ενός βιβλίου, το ορθόν είναι να πούμε ότι είναι “αγνώστου η ανωνύμου συγγραφέως” και όχι “νόθο”. Το “νόθο” εξυπονοεί ότι γνωρίζουμε τον συγγραφέα, αλλά κάποιος η κάποιοι άγνωστοι νόθευσαν, αλλοίωσαν ή πλαστογράφησαν το περιεχόμενό του κάτι που δεν συμβαίνει όμως με τα παραπάνω έργα. Τα έργα αυτά δεν εγράφησαν από τον Πλάτωνα, αλλά πιθανόν από κάποιους διαδόχους ή μαθητές της Σχολής του.
Επίλογος
Ο Πλάτωνας δεν είχε μαθητές, όπως άλλωστε και ο Σωκράτης. Είχε ακροατές, συνομιλητές και φίλους. Όπως αναφέρει η παράδοση ήταν πρώτος μεταξύ ίσων. Ούτε ήταν της θεωρίας αλλά της πράξης. Κλείνουμε με την φράση - πρόταση ζωής που εισήγαγε ο Πλάτων ως χαιρετισμό μεταξύ των Ακαδημικών και αποτελεί την ευχή που ξεκινάει όλες του τις επιστολές ευ πράττειν. Ο συνηθισμένος τύπος χαιρετισμού της εποχής, ήταν χαίρειν. Το ευ πράττειν είναι καινοτομία πολύ χαρακτηριστική, που εισήγαγε στις επιστολές του ο Πλάτων, αποδοκιμάζοντας συνειδητά των παραδεδομένο τύπο. Την αποδοκιμασία του εξηγεί ο ίδιος σε μια από τις επιστολές του προς τον Διονύσιο τον Νεότερο καθώς και στον Γοργία. Ευ πράττειν επομένως, δεν σημαίνει απλώς την ευτυχία, αλλά μια συγκεκριμένη μορφή της : Την ευτυχία που πηγάζει μέσα από την σωστή πράξη, την σωστή αντιμετώπιση της ζωής.
Δημήτρης Β. Θεοδοσόπουλος
Βιβλία :
1. Πλάτων, Ο άνθρωπος και το έργο του, A.E.Taylor, Μ.Ι.Ε.Τ., 2009
2. Η βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας, Κ. Σπ. Στάικος, Άτων, 2012
3. Διαχρονικά τεκμήρια της Πλατωνικής παράδοσης, Κ. Σπ. Στάικος, Άτων, 2014
4. Αριστοτέλους βιβλιοθήκη, Κ. Σπ. Στάικος, Άτων, 2015
Βιογραφίες Πλάτωνα
Academicorum philosophorum index Herculanensis, Philodème, edidid Segofredus Mekler, Berlin, 1902-
De Platone et eius dogmate, Λούκιος Απουλήιος, http://www. intratext.com /X/LAT0354. HTM-
Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, Βιβλίο Γ, Πλάτων, Διογένης Λαέρτιος, ed. H S Long, Oxford, 1964-
Βίος Πλάτωνος, Ολυμπιόδωρος στην έκδοση: Olympiodorus, The Life of Plato, Translated by George Burges in The Works of Plato: a new and literal version, volume VI, pp. 232-240, Henry G. Bohn, London, 1865