Το έθιμο τών Αναστεναριών
Συνέντευξη : Μηνάς Παπαγεωργίου
Στις 21 Μαΐου αναβίωσε σε αρκετές περιοχές της βόρειας, κυρίως, Ελλάδας, το έθιμο των αναστεναριών. Εκατοντάδες συμπολίτες μας βάδισαν για ακόμα μια χρονιά ξυπόλητοι πάνω σε αναμμένα κάρβουνα, βιώνοντας το αινιγματικό φαινό-μενο της ακαϊας.
Το μέλος της ομάδας Gateway, Μηνάς Παπαγεωργίου, συνάντησε και συζήτησε με τον Χρήστο Πολατίδη, έναν επιστήμονα που ερευνά το δρώμενο όντας και ο ίδιος αναστενάρης αρκετά χρόνια τώρα.
Ποια είναι τα συναισθήματα που βιώνει ένας αναστενάρης κατά τη διάρκεια της τέλεσης του δρωμένου;
Τα συναισθήματα που βιώνει ένας αναστενάρης κατά την διάρκεια τέλεσης του δρωμένου είναι πολύ δύσκολο να περι-γραφούν. Όπως ακριβώς μία γυναίκα δεν μπορεί να περιγράψει και να μεταδώσει την εμπειρία του τοκετού, έτσι και οι αναστενάρηδες αδυνατούν να περιγράψουν το τι ακριβώς νιώθουν κατά την διάρκεια της Πυροβασίας.
Αν θα έπρεπε να περιγράψουμε τα συναισθήματα του αναστενάρη μετά το τέλος του δρωμένου, θα λέγαμε ότι νιώθει χαρά, γαλήνη και εσωτερική πληρότητα.
Μπορείτε να μας εξηγήσετε πως ακριβώς πρέπει να πατήσει ο αναστενάρης πάνω στα κάρβουνα και αν υπάρχει κάτι που πρέπει να προσέξει;
Δεν υπάρχει κάποιο «μυστικό» ή κάποια ιδιαίτερη «τεχνική» η οποία κατά κάποιον τρόπο «διδάσκεται» και την οποία θα πρέπει να ακολουθήσει ο αναστενάρης προκειμένου να προχωρήσει στην Πυροβασία. Αν υποτεθεί ότι απαιτούνται κάποια ιδιαίτερα «εφόδια» προκειμένου να προχωρήσει ο αναστενάρης στην Πυροβασία, αυτά προκύπτουν από την συμμετοχή του αναστενάρη σε όλες τις φάσεις του τελετουργικού. Όπως φαίνεται, σημαντικό στοιχείο σε όλες τις φάσεις του τελετουρ-γικού, αποτελεί ο σωστός συντονισμός με τον ρυθμό της μουσικής κατά την διάρκεια του χορού.
Ακολουθείται κάποια συγκεκριμένη ιεροτελεστία κατά την προετοιμασία της γιορτής;
Φυσικά και ακολουθείται συγκεκριμένη ιεροτελεστία, η οποία ακολουθεί τον ετήσιο κύκλο και ρυθμό της φύσης. Οι προετοιμασίες των Αναστεναρίων αρχίζουν μήνες πριν. Στις 27 Οκτωβρίου γίνονται οι αγερμοί για να συγκεντρωθούν μέσα στα αμανέτια ( τα ιερά μαντήλια τα οποία φέρουν οι αναστενάρηδες κατά την διάρκεια της Πυροβασίας ) τα χρήματα για την αγορά του ιερού θύματος. Η μέρα αυτή ονομάζεται « Μέρα του Σκλάβου », μια ονομασία που προέρχεται από τα κατ’ Αγρούς Διονύσια της Αρχαιότητας.
Στις 17-18 Ιανουαρίου αγοράζουν το « μπικάδι », το ζώο που θα θυσιαστεί.
Τα παλαιότερα χρόνια προτιμούσαν τον ταύρο, που συνδέεται με τις αρχαίες ηλιακές λατρείες και τη λατρεία του Διόνυσου. Σήμερα συνηθίζεται να θυσιάζουν ένα μαύρο κριάρι, σύμβολο κι αυτό του Θεού Διόνυσου. Στην συνέχεια γίνεται το «μικρό πανηγύρι» και ακολουθεί πυροβασία είτε σε εσωτερικό χώρο στο κονάκι με κάρβουνα από το τζάκι είτε σε εξωτερικό χώρο όπως και στο «μεγάλο πανηγύρι» τον Μάϊο.
Στις 21 Μαΐου, γίνεται η ζωοθυσία. Οι Αναστενάρηδες παίρνουν επίσης νερό από το αγίασμα ( την ιερή πηγή ) απαραίτητο στοιχείο του όλου τελετουργικού. Ο χορός επαναλαμβάνεται στο κονάκι το απόγευμα με τα όργανα μπροστά και με συνεχή χορό. Στην συνέχεια οι Αναστενάρηδες ανάβουν την φωτιά σε ένα σωρό από ξύλα. Όταν τα κάρβουνα είναι έτοιμα, κρατώ-ντας εικόνες και αμανέτια, μπαίνουν στην ανθρακιά και πάνω στα πυρακτωμένα κάρβουνα συνεχίζουν το χορό τους. Την στιγμή αυτήν πιστεύουν ότι δεσμεύεται κάθε αρρώστια, επιζωοτία, κακοδαιμονία, όπως αντίστοιχα συμβαίνει και σε πολλά δρώμενα της άνοιξης στον ευρύτερο ιστορικό ελληνικό χώρο.
Η πυροβασία ολοκληρώνεται με κυκλικό συρτό χορό, γύρω από τα πατημένα – σβησμένα κάρβουνα. Ακολουθεί ιερο-τελεστικό κοινό δείπνο με κρέας από το ζώο που θυσιάστηκε το πρωί. Στο κοινό δείπνο συμμετέχουν και όσοι από τους παρευρισκόμενους θεατές το επιθυμούν.
Ο εκστατικός χορός επαναλαμβάνεται τις δύο επόμενες ημέρες και η όλη τελετουργία τελειώνει με πυροβασία το βράδυ της 23ης Μαΐου.
Που έχει τις ρίζες του το δρώμενο και ποια η πορεία του μέσα στο χρόνο;
Στις μέρες μας το δρώμενο έχει ενσωματώσει πολλά εμφανή χριστιανικά στοιχεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως εκχριστιανισμένο. Η συστηματική μελέτη όμως αποδεικνύει ότι τα χριστιανικά στοιχεία είναι περισσότερο επιφανειακά και λιγότερο ουσιαστικά. Έτσι στη συντριπτική τους πλειοψηφία Έλληνες και ξένοι ερευνητές συμφωνούν ότι το δρώμενο έχει τις ρίζες του στην απώτατη αρχαιότητα και σχετίζεται με την Διονυσιακή λατρεία. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι « τό πῦρ καθαίρει καί τό ὕδωρ ἁγνίζει», ενώ ο Ευριπίδης στις Βάκχες γράφει για τις Μαινάδες « ἐπὶ δὲ βοστρύχοις πῦρ ἔφερον, οὐδ᾽ ἔκαιεν ». Φαίνεται από τις πηγές ότι κατά την αρχαιότητα η Πυροβασία ετελείτο σε πολλές περιοχές του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου, όπως στην Μεσσηνία, στην Βοιωτία, σε περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης, στην Κάτω Ιταλία, στην Μικρά Ασία και αλλού. Ο Στράβων αναφέρει ότι στην πόλη Καστάβαλα της Μικράς Ασίας υπήρχε το ιερό της Περασίας Αρτέμιδος «ὅπου φασὶ τὰς ἱερείας γυμνοῖς τοῖς ποσὶ δι’ ἀνθρακιᾶς βαδίζειν ἀπαθεῖς»
Την Διονυσιακή προέλευση του εθίμου πιστοποιεί και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος η οποία σε έγγραφο με αριθμό Πρωτοκόλλου 1531 / 26-6-1947, προς τον τότε Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης αναφέρει μεταξύ των άλλων: «Συνοδική διαγνώμη, γνωρίζομεν υμίν ότι το εν λόγω έθιμον ως ειδωλολατρικόν και αναγόμενον εις τας οργιαστικάς εορτάς του Διονύσου, δέον να καταργηθεί χρησιμοποιουμένων όλων των πνευματικών μέσων, των υπό της Εκκλησίας διατ-ειθεμένων». Σημαντική πηγή πληροφοριών σε σχέση με τα τελετουργικά στοιχεία και την προέλευση του εθίμου δίνει και μελέτη του Α. Χουρμουζιάδη, η οποία έγινε για λογαριασμό του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως το 1873 με τίτλο «Περί των Αναστεναρίων και άλλων τινών παραδόξων εθίμων και προλήψεων».
Γιατί αργότερα συνδέθηκε με την γιορτή των χριστιανών αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης;
Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία ή ενδείξεις για το πότε ακριβώς έγινε η σύνδεση με την γιορτή των Αγίων Κων/νου και Ελένης. Θα πρέπει όμως να σχετίζεται με τις διώξεις εναντίον των Ελλήνων, τις σφαγές Ελλήνων Εθνικών ( πχ στον Ιππό-δρομο τής Θεσσαλονίκης, στην Σαμοθράκη κα), τις καταστροφές αγαλμάτων και Ναών, τις πυρπολήσεις βιβλιοθηκών κλπ.
Κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε κάτι σαν «ιστορικός συμβιβασμός». Οι αναστενάρηδες υιοθέτησαν χριστιανικά στοιχεία στο τελετουργικό, ενώ η τότε εκκλησία χωρίς ποτέ να αποδεχθεί και να ενσωματώσει το έθιμο, έδειξε «ανοχή» και δεν άσκησε βία, όπως συνήθως έκανε σε ανάλογες περιπτώσεις. Αυτή η ανοχή που επέδειξε η εκκλησία, τουλάχιστον για το χωριό Κωστί της Βορειοανατολικής Θράκης, συνετέλεσε στη διάσωση του εθίμου, το οποίο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, μεταφέρθηκε σε περιοχές της Μακεδονίας όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από το Κωστί.
Πάντως οι σημερινοί αναστενάρηδες στην πλειοψηφία τους δηλώνουν πιστοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θεωρούν ότι προστατεύονται από την φωτιά με την χάρη των Αγίων. Δεν υπάρχει συνείδηση στην μεγάλη πλειοψηφία των αναστενάρη-δων ότι το έθιμο είναι προχριστιανικό και έρχεται στις μέρες από την απώτατη αρχαιότητα. Είναι σημαντικό όμως το γεγονός ότι αν και δεν υπάρχει συνείδηση της προέλευσης του εθίμου, οι αναστενάρηδες είναι φορείς μιας σημαντικής Εθνικής παράδοσης. Είναι μικροί κρίκοι στην μεγάλη αλυσίδα του χρόνου, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι παράδοση δεν είναι μόνο αυτό που παίρνουμε από τους παλαιότερους, αλλά κυρίως αυτό αφήνουμε στις γενιές που έρχονται.
Αν και κατά καιρούς έχουν εκδοθεί πολλά κείμενα από τοπικούς μητροπολίτες εναντίον του εθίμου, που περιείχαν ασύσ-τολα ψεύδη για το έθιμο, απειλές αφορισμού και απαγόρευσης ταφής, αναθέματα κατά όσων συμμετέχουν είτε ως αναστε-νάρηδες είτε ως θεατές, οι Αναστενάρηδες δεν πειθαρχούν και εξακολουθούν να συμμετέχουν στο δρώμενο.
Παρατηρούμε πως κατά την τέλεση του εθίμου υπάρχουν διάφορα στοιχεία τους το κράτημα μιας εικόνας, οι ύμνοι και ο χορός, μια ζωοθυσία κατά τη διάρκεια τους 2ης μέρας. Ποιος είναι ο συμβολισμός όλων των παραπάνω;
Ο συμβολισμός όλων αυτών ανάγεται στους συμβολισμούς της Εθνικής μας παράδοσης.
Δεν θα ήθελα να επεκταθώ περισσότερο, αλλά θα ήθελα να αναφερθώ στο πιο παρεξηγημένο από όλα την ζωοθυσία.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, αποξενωμένος από τις διαδικασίες της φύσης, εξαρτημένος σε πολύ μεγάλο βαθμό από την κρεωφαγία, δεν έχει καμία επαφή με την εικόνα του ζώου που οδηγείται στη σφαγή. Τρώει τα παϊδάκια του ή την μπριζόλα του και δεν τον απασχολούν οι άθλιες συνθήκες θανάτωσης του ζώου το οποίο καταβροχθίζει. Μάλιστα δε τις περισσότε-ρες φορές, εκφράζει την απέχθειά του απέναντι σε αυτούς που θανατώνουν ζώα « θυσιαστικά » και επηρεασμένος κυρίως από την μονοθεϊστική προπαγάνδα, τους χαρακτηρίζει «πρωτόγονους» ή «ειδωλολάτρες».
Η ζωοθυσία λοιπόν, εκτός από την θέση που έχει στο όλο τελετουργικό του δρώμενου των Αναστεναρίων, εξυπηρετεί και πρακτικές ανάγκες γιατί το κρέας του θυσιασμένου ζώου μαγειρεύεται και προσφέρεται στο κοινό δείπνο.
Αν ψάξουμε για συμβολισμούς μπορούμε να σταθούμε στον Ορφικό μύθο που λέει ότι όταν οι Τιτάνες προσπάθησαν να πιάσουν τον Διόνυσο για να τον σκοτώσουν, το μικρό παιδί πήρε μορφές διάφορων ζώων για να ξεφύγει, μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι, τίγρη, άλογο και όταν τέλος πήρε την μορφή του ταύρου τον έπιασαν οι Τιτάνες και τον διαμέλισαν.
Ποια η ανταπόκριση του κόσμου κατά την τέλεση των σύγχρονων αναστεναριών;
Το έθιμο τελείται κάθε χρόνο στην Αγία Ελένη και στην Κερκίνη Σερρών, στην Μαυρολεύκη Δράμας, στον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης και στην Μελίκη Ημαθίας. Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια η Εκκλησία κρατά μια στάση θα λέγαμε «διακριτικής ανοχής». Δεν υιοθετεί το έθιμο λόγω της προέλευσής του, αλλά έχει πάψει να εκδίδει προκλητικά κείμενα εναντίον των Αναστεναρίων.
Έτσι κάθε χρόνο συρρέουν για να παρακολουθήσουν το έθιμο χιλιάδες θεατές από την Ελλάδα και ολόκληρο τον κόσμο.
Εσείς τι ακριβώς πιστεύετε ότι συμβαίνει κατά την διάρκεια του δρωμένου;
Πρόκειται για ένα θαύμα, μια αυθυποβολή των συμμετεχόντων ή κάτι άλλο;
Εξερτάται τι ορίζουμε ως «θαύμα». Αν ως «θαύμα» ορίσουμε την υπέρβαση ή την κατάργηση των φυσικών νόμων, σαφέσ-τατα και δεν πρόκειται για θαύμα. Κατά την διάρκεια του δρώμενου δεν συμβαίνει τίποτα μη φυσιολογικό. Όταν λέμε για ακαΐα μη φαντάζεστε ότι οι Αναστενάρηδες αποκτούν υπερφυσικές ικανότητες και θα μπορούσαν για παράδειγμα να πέσουν σε λιωμένο μέταλλο χωρίς να καούν. Απλά η αντοχή τους στην εμφάνιση εγκαύματος είναι αυξημένη σε σχέση με τα συνήθη.
Εκτός από τις φυσικοχημικές παραμέτρους που επηρεάζουν την διαδικασία, όπως θερμοκρασία της πυράς, θερμοκρασία και υγρότητα ποδιών, κίνηση και διάρκεια επαφής, φαίνεται ότι η αυτοσυγκέντρωση, ο ρυθμός, η μελωδία και κυρίως ο χορός κινητοποιούν κάποιον μηχανισμό στον οργανισμό, που αυξάνει την αντοχή και αποτρέπει την δημιουργία εγκαυμά-των. Και φυσικά δεν πρόκειται για αυθυποβολή των συμμετεχόντων.
Who is Who : Ο Χρήστος Πολατίδης είναι Δρ. Χημικός Μηχανικός. Εδώ και πολλά χρόνια συμμετέχει στο έθιμο ως πυρο-βάτης. Ερευνά συστηματικά το φαινόμενο της ακαΐας.
Ζει και εργάζεται στις Σέρρες ενώ παράλληλα διδάσκει ως εντεταλμένος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Σημείωση : Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε για 1η φορά στο εβδομαδιαίο περιοδικό του “Ελεύθερου Τύπου”, τα Φαινόμενα.
ΤΑ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ
Μέσα στον ευρύτερο αναστενάρικο κύκλο ανήκουν τα Αναστενάρια, που ορίζουν το τέλος της άνοιξης, αλλά και το μαγικο-θρησκευτικό δρώμενο “Καλόγερος”, που τελείται στο τέλος του Χειμώνα, την Τυρινή Δευτέρα. Και τα δύο έθιμα έχουν χαρακτηριστεί “Διονυσιακά” από όλους σχεδόν τους ερευνητές που τα έχουν μελετήσει.
Στο έργο του ερευνητή Α. Χουρμουζιάδη “Περί των Αναστεναρίων και άλλων τινών παραδόξων εθίμων και προλήψεων”, Κων/λη; 1873, δίνεται για πρώτη φορά η περιγραφή των δύο εθίμων.
Τα δύο έθιμα ξεκίνησαν από το χωριό Κωστί της Ανατολικής Θράκης, που υπήρξε το μεγαλύτερο κέντρο των Αναστενάρη-δων. Ο Χουρμουζιάδης γράφει ότι ο Αρχιαναστενάρης του χωριού αυτού είναι “απάντων σεβασμιότατος και τοις επιταγαίς τούτου τα των άλλων χωρίων Αναστενάρια πείθονται” ενώ το Κονάκι του είναι “πάντων ιερότατον” (έργο αναφ. σ. 153-154)
Μετά τον βίαιο εκπατρισμό των Κωστιανών το 1914 τα δύο έθιμα χάνονται για πολλά χρόνια. Η Κατερίνα Κακούρη ανακαλύπτει την επιβίωση και των δύο εθίμων στην Αγία Ελένη Σερρών, όπου είχαν φτάσει Κωστιανοί πρόσφυγες. Είχαν εγκατασταθεί επίσης στον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, όπου τελούνται τα Αναστενάρια. Στην Μελίκη Ημαθίας συναντούμε την επιβίωση και των δύο εθίμων, ενώ στην Μαυρολεύκη Δράμας τελείται μόνο το έθιμο τού Καλόγερου.
Ο Λ. Δρανδάκης αναφέρει ότι όταν οι Αναστενάρηδες εγκαταστάθηκαν αρχικά στην Μελίκη δεν ομολογούσαν την ιδιότυπη λατρεία τους για πολλά χρόνια και γι’ αυτό οι συγκεντρώσεις στο κονάκι γίνονταν κρυφά, οι αγερμοί γίνονταν την νύχτα από σπίτι σε σπίτι και η πυροβασία γινόταν μυστικά στο κονάκι σε πολύ κλειστό αναστενάρικο κύκλο.
ΤΑ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ
Οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η τελετουργία των Αναστεναρίων είναι επιβίωση του ευετηρικού χαρακτήρα της Διονυσιακής λατρείας, δηλαδή είναι “αποτελεσματική τελετουργία” που γονιμοποιεί, εξαγνίζει και προστατεύει. Την ώρα που οι Αναστενάρηδες πατούν πάνω στα κάρβουνα με γυμνά πόδια ψιθυρίζουν: “στάχτ’ να γέν’, στάχτ’ να γέν’”.; Μάλιστα την τρίτη ημέρα της τέλεσης του εθίμου οι Αναστενάρηδες “ζώνουν” με κυκλικό χορό το σταυροδρόμι, “για φύλαξη από κακό πράμα...” Οι Αναστενάρηδες άλλωστε ήταν στο; Κωστί οι “καθάρται” και “τελεσταί”.; Εξηγούσαν τα όνειρα, θεράπευαν τις αρρώστιες, ξόρκιζαν την επιζωοτοκία ή τους βρικόλακες με τις ιερές εικόνες και έφερναν την βροχή. Έχει υποστηριχθεί ακόμα ότι υπάρχουν στο έθιμο αυτό τελετουργικά στοιχεία μύησης που υπάγονται στις “τελετές περάσματος” από τον ένα ρόλο σε άλλον, όπως μαρτυρεί και ο Χουρμουζιάδης, μιλώντας για τον νεοφώτιστο που οφείλει να καταταχθεί στους αναστενάρηδες από τον Αρχιαναστενάρη και να γίνει παραδεκτός και αρεστός στην αδελφότητα. Ο Γρ. Γκιζέλης στο άρθρο του “ Τ’ Αναστενάρια και τα ερμηνευτικά τους προβλήματα” μεταξύ άλλων αναφέρει και τις αλλοιώσεις των τελετουργικών στοιχείων, οι οποίες πολλές φορές υπήρξαν αποτέλεσμα των πιέσεων που ασκεί άμεσα η εκκλησία; στους αναστενάρηδες και έμμεσα τα κρατικά όργανα για την κατάργηση της πυροβασίας με εικόνες.
Η Κατερίνα Κακούρη είναι αυτή που μέσα από το έργο της “Διονυσιακά” έδωσε μια ζωντανή περιγραφή τών Αναστενα-ρίων, αλλά και εξηγήσεις πολύ βαθιές, που ανάγουν το έθιμο σ’ ένα πολύ μακρινό παρελθόν. Στον πρόλογο αυτού του έργου λέει ότι οι Θράκες “ Βάκχοι-Χριστιανοί ” διατηρούν ακόμη την πανάρχαια ιερή βακχεία. Όμως είναι αμφίβολο αν θα κατορθώσουν να διατηρήσουν για πολύ ακόμα αυτήν την προγονική κληρονομιά στα προηγμένα χωριά της νέας μακεδονι-κής πατρίδας τους. Γι’ αυτόν το λόγο η συγγραφέας θέλησε μέσα από τις επιτόπιες έρευνες και φωτογραφίες, την αυτοψία, να διασώσει πιθανά τεκμήρια του αρχαίου διονυσιασμού στην ύστατη αναλαμπή τους.
ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Οι Αναστενάρηδες είχαν παλαιότερα μεγάλα υπαίθρια ιδιωτικά ιερά, τα Αγιάσματα ( από τις πηγές αγιασμένου νερού που ανάβλυζαν μέσα εκεί ). Τα Αγιάσματα αντιστοιχούν με τα Ιερά Άλση της Αρχαιότητας. Σήμερα τα Αγιάσματα είναι χώροι πολύ περιορισμένης έκτασης.
Μέσα εκεί υπάρχουν κλειστά Ιερά, τα Κονάκια, όπου φυλάγονται τα ιερά λατρευτικά αντικείμενα ολόκληρο το χρόνο.
Υπάρχουν λοιπόν οι “Χάρες”, τα ιδιότυπα εικονίσματα με τα κουδουνάκια, που ο ήχος τους έχει αποτρεπτικό σκοπό. Είναι οι εικόνες των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και σύμφωνα με περιγραφές παλιών Αναστενάρηδων, στις παλιές απει-κονίσεις η Αγία Ελένη είχε μια χορευτική στάση, που δεν βλέπουμε στα σημερινά αντίγραφα των εικόνων. Ίσως γιατί, όπως λέει Χουρμουζιάδης, “εις τας εικόνας αυτάς, ώσπερ είδωλα τινά λατρευομένας... και ο πέλεκυς βαρύς κατ’ αυτών επέπεσεν και εις το πυρ παρεδόθησαν”. “ Ιερά Εξέταση ” λοιπόν !
Οι Χάρες έχουν και “ιερούς κόμπους”, που σχηματίζονται με μαντήλια, τα “αμανέτια”, για να “κομποδένεται το κακό”. Ακόμα καλύπτονται με “ποδιές”, όπως γινόταν και στις αρχαίες διονυσιακές μυσταγωγίες, κατά τις οποίες τα ιερά αντικείμενα και οι μυούμενοι καλύπτονταν με υφάσματα. Όμως ο Κλήρος αποφάσισε να τοποθετηθούν οι εικόνες μέσα στους ναούς, σε χωριστά μέρη, στερώντας τις έτσι από τους Αναστενάρηδες και το Κονάκι.
Η Βυζαντινολόγος Α. Χατζηνικολάου αναφέρει έναν αυτοσχέδιο θρήνο του Αρχιαναστενάρη Γιαβάση :
“Γιατί μας πήρανε τα εικονίσματά μας; Το Πνεύμα του Θεού είναι απεριόριστο. Η Δύναμη δεν πιάνεται, δεν είναι ύλη... Ο Κωνσταντίνος όταν ήθελε να πει το μυστικό του πολέμου, μάζεψε την Δωδεκάδα του στο Κονάκι κι όχι στην εκκλησιά. Δικά μας πράγματα Παππούδικα, που τα φέραμε από τόση σκλαβιά. Γιατί να μας τα πάρουν;”
Όταν λοιπόν “έχει αιχμάλωτους τους Άγιους η εκκλησιά”, στο Κονάκι φυλάγεται μόνον το άδειο εικονοστάσι με τα κόκκινα αμανέτια. Αυτά είναι μαντήλια δύναμης και οι Αναστενάρηδες τα κρατούν σε καθορισμένες φάσεις: στον πυροβατικό χορό τους, στις πομπικές πορείες ( τους αγερμούς ), στο μάζεμα των χρημάτων για την αγορά του ζώου που θα θυσιαστεί και στις απελατικές ιεροπραξίες για την αποτροπή επιδημίας ή επιζωοτοκίας.
Μέσα στο Κονάκι φυλάγονται όλο το χρόνο και τα μουσικά όργανα: η λύρα, ο άσκαυλος ( γκάϊντα ) και το ιερό και μεγάλο τύμπανο των Παππούδων, που όπως λένε οι Αναστενάρηδες, ηχεί μόνο του, “νοιώθοντας την αόρατη παρουσία του άγιου”. Τέλος, μέσα στο Κονάκι φυλάγεται ο ιερός πέλεκυς, το μαχαίρι και η σανίδα για την τελετουργική ζωοθυσία.
Η ΤΕΛΕΤΗ
Οι προετοιμασίες των Αναστεναρίων αρχίζουν μήνες πριν: στις 27 Οκτωβρίου γίνονται οι αγερμοί για να συγκεντρωθούν μέσα στα αμανέτια τα χρήματα για την αγορά του ιερού θύματος. Η μέρα αυτή ονομάζεται “Μέρα του Σκλάβου”, μια ονομασία που προέρχεται από τα κατ’ Αγρούς Διονύσια της Αρχαιότητας. Στις 18 Ιανουαρίου αγοράζουν το “ μπικάδι ”, το ζώο που θα θυσιαστεί.
Προτιμούν τον ταύρο, που συνδέεται με τις αρχαίες ηλιακές λατρείες τού Θεού Μίθρα και του Διόνυσου.
Ο Ορφικός μύθος λέει ότι όταν οι Τιτάνες προσπάθησαν να πιάσουν τον Διόνυσο για να τον σκοτώσουν, το μικρό παιδί πήρε μορφές διάφορων ζώων για να ξεφύγει: μεταμφιέστηκε σε λιοντάρι, τίγρη, ίππο και όταν τέλος πήρε την μορφή του ταύρου τον έπιασαν οι Τιτάνες και τον διαμέλισαν.;
Σήμερα συνηθίζεται να θυσιάζουν ένα μαύρο κριάρι, σύμβολο και αυτό του Θεού Διόνυσου.
Λένε όμως ότι παλιότερα θυσίαζαν ένα ελάφι. “Μόνο του το ελάφι κατέβαινε από τα βουνά για να το σφάξουν στον Άγιο. Μια χρονιά όμως παράβλεψαν οι άνθρωποι και δεν τ’ άφησαν να ξαποστάσει το ζώο, κι από τότε δε ματαφάνηκε ελάφι στην αναστενάρικη γιορτή”, διηγήθηκαν στην Κ. Κακούρη οι Αναστενάρηδες.
Αρχικά η τέλεση του; εθίμου διαρκούσε οκτώ ημέρες, ενώ οι σύγχρονες επιβιώσεις του περιορίζονται στις 3 ημέρες. Την παραμονή της γιορτής του Κωνσταντίνου και Ελένης οι Αναστενάρηδες συγκεντρώνονται μέσα στο κονάκι, για να προ-ετοιμαστούν με την Αγρυπνία.; Η Κ. Κακούρη περιγράφει την Αγρυπνία που παρακολούθησε. Λέει ότι μέσα σε ατμόσφαιρα κατανυκτική, με το μπικάδι μπρος στο εικονοστάσι, στο φως των κεριών και με το άρωμα του λιβανιού, ακουγόταν μόνο ο βαρύς ήχος του τυμπάνου. Κατά διαστήματα, όποιον “έπιανε ο άγιος” φώναζε “Αχ !...Εχ !...Ιχ !...” και με το εικόνισμα στα χέρια χόρευε εκστατικά τον ιερό χορό. Την επομένη, μετά από το σχόλασμα της εκκλησίας γίνεται η δημόσια θυσία του ανθοστολισμένου ζώου.; Η θυσία παλιότερα γινόταν στον περίβολο της εκκλησίας και με το αίμα του μπικαδιού ράντιζαν τα θεμέλια της. Σήμερα γίνεται σε άλλο χώρο, όπου έχουν μεταφερθεί και τα εικονίσματα, μέσα στο “ λάκκο των Προσφορών ” Ακολουθεί κυκλωτικός χορός. Το απόγευμα ανάβει η μεγάλη φωτιά, ενώ νωρίτερα οι Αναστενάρηδες περιφέρονται στα χωράφια με τις εικόνες για να τα ευλογήσουν.
Η πυροβασία της 21ης Μαϊου γίνεται δημόσια, ενώ της τελευταίας ημέρας, στις 23 Μαΐου, γίνεται σε στενότερο κύκλο συνεορταστών.; Το άναμμα της ιεράς πυράς το αναλαμβάνουν μύστες που έχουν αυτό το προνόμιο κληρονομικά.; Όταν σχηματιστεί παχιά ανθρακιά έρχονται σε πομπή οι Αναστενάρηδες και χορεύουν γύρω της.
; ; ;;;;;;;;;;;;;;;;- Άναψε κόσμε τη φωτιά, να μπει ο Κωνσταντίνος. ;
" Ο Άγιος “δείχνει το δρόμο” κι οι μύστες κρατώντας τις κωδωνοστολισμένες εικόνες ή τα ιερά αμανέτια μπαίνουν στ’ αναμμένα κάρβουνα και χορεύουν.
; ; ;;;;;;;;;;;- Στάχτ’ να γέν’... Στάχτ’ να γέν’ ... Στάχτ’ να γέν’... ;
Με τα γυμνά τους πόδια οι Αναστενάρηδες σβήνουν τα κάρβουνα και μέσα στη μαύρη στάχτη δεσμεύουν την αρρώστια, την επιζωοτοκία, την κακή τύχη.;
Πολλές φορές ο εκστασιασμός της πυροβασίας οδηγεί στην ατομική ή ομαδική ιερή ορειβασία, στοιχείο γνωστό από τα Μυστήρια του Διόνυσου. Ο παλιός Αρχιαναστενάρης Γ. Δραγούλης λέει :” Πηγαίνουμε στα βουνά με του Άγιου τη χάρη ”.
Το πρωί της 23ης Μαΐου ομάδα Αναστενάρηδων, κρατώντας τις εικόνες κάνει αγερμούς στα σπίτια των Αναστενάρηδων. Οι νοικοκύρηδες τους κερνούν σταφίδα και κρασί. Μετά γίνεται η “ιερή συνεστίαση” στο σπίτι του Αρχιαναστενάρη. Οι μύστες κάθονται στο στρωσίδι κι αφού απλώσουν το μακρυμάντηλο τρώνε καρπούς της γης και του μόχθου τους: φασόλια, κρεμμύδια, ξυνόμηλα και ψωμί.
Ακολουθεί η φάση της αποτροπής του κακού, που γίνεται με το “ζώσιμο του σταυροδρομιού” με κυκλικό χορό. Το “ζώσιμο” είναι γνωστή μαγική ιεροπραξία από την Αρχαιότητα.
Μετά το “ζώσιμο του σταυροδρομιού” ξεκινά η τελευταία και κορυφαία πυροβασία. Στο τέλος χορεύουν τον τελευταίο ομαδικό χορό, τραγουδώντας κατάνυκτικά τον “Μικροκωνσταντίνο”, θρακική παραλλαγή του ακριτικού έπους. Μάλιστα ο Κ. Ρωμαίος λέει ότι τα Αναστενάρια ξεκινούν και τερματίζουν με αυτό το τραγούδι, ενώ ενδιάμεσα τραγουδιούνται κι άλλα ακριτικά τραγούδια. “Ο Κωνσταντίνος ο μικρός, ο Μικροκωνσταντίνος ; μικρόν τον είχ’ η μάνα ντου, μικρόν τον ραβωνιάζει, ; μικρόν τον γήρτε μήνυμα να πάγη στο σεφέρι. ; Νύχτα σελώνει τ’ άλογο, νύχτα το καλλιβώνει. ; Βάν’ ασημένια πέταλα, μαλαματένιες λόθρες ; σελώνει και το βάθιο ντου με δεκαχτώ κολάνια. ; Πήδηξε καβαλλίκεψε σαν άξιο παλληκάρι. ; Σαν Αγιγεώργης φάνηκε, σαν Αγικωνσταντίνος.”
Σήμερα η πυροβασία ζει ακόμα και για τους Αναστενάρηδες είναι χρέος. ο γέροντας Δραγούλης έλεγε: “Πατρογονικό το πάτημα στη φωτιά. Διαθήκ’ του Αγιου”!
ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ ΑΓΙΑΣ ΕΛΕΝΗΣ ΣΕΡΡΩΝ
ΠΑΛΑΙΑ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ
ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ ΜΕΛΙΚΗΣ